Moord in de bergen
Al vijftien jaar ligt hij in zijn huidige cel, een gekoelde ijskast. Hij is 45 jaar oud, meet 160 centimeter, heeft bruine ogen, bruine haren, bloedgroep O en schoenmaat 38. Hij werd vermoord, gedood door een pijlpunt in zijn schouder. Het bloedverlies moet hem fataal geweest zijn. Bovendien heeft hij een schedelfractuur. Werd hij op het hoofd geslagen of viel hij op zijn hoofd?
Op 19 september 1991 wandelden Erika en Helmut Simon uit Neurenberg in de Alpen op de grens tussen Oostenrijk en Italië. Plots zagen ze iets uit het ijs steken: een pop, neen, menselijke resten… Daar lag al vijfduizend jaar een mens, gemummificeerd onder het ijs. Later bleken er ook nog een dolk, een bijl, een boog, kledingstukken en andere uitrusting te liggen.
Het echtpaar Simon dacht eerst dat ze een verongelukte klimmer hadden gevonden. Toen ze hun lugubere vondst bekendmaakten, dachten sommige omstaanders dat het de muziekleraar Carlo Capsoni was die in 1941 was verdwenen. Nog anderen opperden dat het een deserteur uit de eerste wereldoorlog kon zijn. Professor Oude Geschiedenis Konrad Spindler van de universiteit van Innsbruck oordeelde naar de karakteristieken van de prehistorische bijl, dat het lijk er al minstens vierduizend jaar moest hebben gelegen. Uit de C-14 analyse bleek dat het slachtoffer tussen 3350 en 3100 voor Christus in de kopertijd leefde.
Op 19 september 1991 wandelden Erika en Helmut Simon uit Neurenberg in de Alpen op de grens tussen Oostenrijk en Italië. Plots zagen ze iets uit het ijs steken: een pop, neen, menselijke resten… Daar lag al vijfduizend jaar een mens, gemummificeerd onder het ijs. Later bleken er ook nog een dolk, een bijl, een boog, kledingstukken en andere uitrusting te liggen.
Het echtpaar Simon dacht eerst dat ze een verongelukte klimmer hadden gevonden. Toen ze hun lugubere vondst bekendmaakten, dachten sommige omstaanders dat het de muziekleraar Carlo Capsoni was die in 1941 was verdwenen. Nog anderen opperden dat het een deserteur uit de eerste wereldoorlog kon zijn. Professor Oude Geschiedenis Konrad Spindler van de universiteit van Innsbruck oordeelde naar de karakteristieken van de prehistorische bijl, dat het lijk er al minstens vierduizend jaar moest hebben gelegen. Uit de C-14 analyse bleek dat het slachtoffer tussen 3350 en 3100 voor Christus in de kopertijd leefde.
De Yeti van Ötz
Journalist Karl Wendl doopte hem Ötzi. Hij werd immers gevonden in het dal Ötz in de Alpen en de reporter moest aan de zoektocht naar de Yeti denken. Toch stond zijn krantenredactie eerst weigerachtig tegenover de koosnaam. Maar vandaag kent heel de wereld de mummie als ‘Ötzi de IJsman’. Ötzi staat in het rijtje ijsmummies naast de ‘Man van Tollund’ (een veenlijk in Denemarken, gestorven in circa 350 voor Christus), het ‘Meisje van Yde’ (een veenlijk in Nederland, eerste eeuw voor of na Christus), ‘De Man van Lindow’ (een veenlijk in Engeland uit de eerste eeuw na Christus) en ‘Juanita’ (een geofferd Inca-meisje in Peru, 1450 – 1480 na Christus). Ötzi is met zijn 5300 jaar veruit de oudste! Jawel, hij is ook ouder dan de Egyptische mummies. Toen hij stierf, moesten Stonehenge en de Piramide van Cheops nog gebouwd worden. Het was de tijd waarin de eerste stadsstaten in Mesopotamië ontstonden.
Historici, medici en andere wetenschappers waren dan ook dolblij met zo een buitenkans en hebben zijn resten van binnen en van buiten bestudeerd. Nooit eerder kon een mens uit de steentijd anatomisch zo gedetailleerd onderzocht worden. Wat was zijn laatste maaltijd? Welke ziektes had hij? Kunnen we zijn genoom ontrafelen? Welke kleren droeg hij? Had hij wapens, voedsel of medicatie bij zich? Vanwaar kwam hij? Wat deed hij? Hoe stierf hij?
Historici, medici en andere wetenschappers waren dan ook dolblij met zo een buitenkans en hebben zijn resten van binnen en van buiten bestudeerd. Nooit eerder kon een mens uit de steentijd anatomisch zo gedetailleerd onderzocht worden. Wat was zijn laatste maaltijd? Welke ziektes had hij? Kunnen we zijn genoom ontrafelen? Welke kleren droeg hij? Had hij wapens, voedsel of medicatie bij zich? Vanwaar kwam hij? Wat deed hij? Hoe stierf hij?
Archeologisch museum van Zuid-Tirol
Ötz ligt op de grens van Italië en Oostenrijk. Toen de ijsman pas gevonden was, ontstond er een discussie over het eigenaarschap tussen beide landen. Het gebied staat tegenwoordig bekend als Zuid-Tirol. Voor de eerste wereldoorlog behoorde de streek tot Oostenrijk-Hongarije. Na de oorlog werd de regio Italiaans. De hoofdstad is ondertussen tweetalig Italiaans-Duits. De Italianen spreken van Bolzano, de Duitstaligen van Bozen. De straatnamen zijn tweetalig en je hoort beide talen in het straatbeeld.
Ötzi lag een negentig meter van de grens op Italiaanse bodem. Daarom werd in Bolzano een voormalige bank heringericht tot archeologisch museum. Ötzi sprak in elk geval geen Duits, geen Italiaans en ook geen Ladinisch (een Romaanse taal die hier en daar in Zuid-Tirol nog gesproken wordt). Eerst werd hij wel uitgebreid door de universiteit van Innsbruck onderzocht. Sinds de opening in 1998 kwamen er maar liefst vier miljoen bezoekers naar het archeologische museum in Bolzano.
Zijn lichaam, kleren en uitrusting liggen in speciaal gebouwde klimaatkasten. In de ruimte waar zijn gemummificeerde lichaam wordt bewaard, bedraagt de temperatuur permanent zes graden onder nul en heerst er een relatieve vochtigheid van honderd procent. Constant wordt het lichaam met steriel water besprenkeld. Zo worden de condities van zijn duizendenjarige gletsjerbed gesimuleerd. Twee dieselgeneratoren staan klaar, mocht er een elektriciteitspanne optreden. Bij gevaar kunnen politie en brandweer binnen de minuut aanwezig zijn. Een demonstratiefilmpje laat zien hoe de bandweer Ötzi uit zijn frigo haalt en hem naar het ziekenhuis van Bolzano brengt. Daar staat een speciaal gebouwde kamer klaar om hem op te vangen. Weliswaar hoort hier een prijskaartje bij. Jaarlijks kost de conservering van Ötzi en zijn uitrusting maar liefst tweehonderdduizend euro.
Ötzi lag een negentig meter van de grens op Italiaanse bodem. Daarom werd in Bolzano een voormalige bank heringericht tot archeologisch museum. Ötzi sprak in elk geval geen Duits, geen Italiaans en ook geen Ladinisch (een Romaanse taal die hier en daar in Zuid-Tirol nog gesproken wordt). Eerst werd hij wel uitgebreid door de universiteit van Innsbruck onderzocht. Sinds de opening in 1998 kwamen er maar liefst vier miljoen bezoekers naar het archeologische museum in Bolzano.
Zijn lichaam, kleren en uitrusting liggen in speciaal gebouwde klimaatkasten. In de ruimte waar zijn gemummificeerde lichaam wordt bewaard, bedraagt de temperatuur permanent zes graden onder nul en heerst er een relatieve vochtigheid van honderd procent. Constant wordt het lichaam met steriel water besprenkeld. Zo worden de condities van zijn duizendenjarige gletsjerbed gesimuleerd. Twee dieselgeneratoren staan klaar, mocht er een elektriciteitspanne optreden. Bij gevaar kunnen politie en brandweer binnen de minuut aanwezig zijn. Een demonstratiefilmpje laat zien hoe de bandweer Ötzi uit zijn frigo haalt en hem naar het ziekenhuis van Bolzano brengt. Daar staat een speciaal gebouwde kamer klaar om hem op te vangen. Weliswaar hoort hier een prijskaartje bij. Jaarlijks kost de conservering van Ötzi en zijn uitrusting maar liefst tweehonderdduizend euro.
Oog in oog met Ötzi
Ötzi ligt op zijn rug. Je ziet duidelijk een tattoo op zijn rechterenkel. Hij heeft meerdere tattoos. Omdat de tatoeages op plekken staan die normaal door kledij verborgen zijn, was dit geen lichaamsverfraaiing, maar wellicht therapeutisch om pijn te verlichten. Hij leed immers aan osteoartritis. Zijn tattoos zijn op dezelfde plekken aangebracht die ook de huidige acupunctuur nog steeds gebruikt. Vooraleer Ötzi gevonden was, stond in de geschiedenisboeken dat acupunctuur drieduizend jaar geleden in China ontdekt was.
Verder leed Ötzi aan de ziekte van Lyme, die door teken wordt overgebracht en had hij galstenen. Bovendien had hij aderverkalking. Is dat dan geen moderne ziekte? Ötzi had duidelijk geen overwicht en leidde geen zittend leven. Zijn laatste maaltijd was erg vetrijk, wat dan weer wel een risicofactor is.
Hoe zag Ötzi er bij leven uit? De Nederlandse tweelingbroers Adrie en Alfons Kennis zijn paleokunstenaars. Hun specialiteit is het reconstrueren van gezichten. Vijf maanden hebben ze gewerkt aan een replica van Ötzi. Ze konden gebruik maken van een 3D-beeld van zijn schedel. Toen de reconstructie voor het eerst getoond werd, zei Adrie Kennis tegen ‘National Geographic’: “Op zo’n manier een mens te vormen, dat is toch de interessantste baan van de wereld”.
Replica’s van Ötzi’s lichaam trokken ondertussen de wereld rond. Van november 2005 tot maart 2006 deed de reizende tentoonstelling Maaseik aan. De Limburgse stad was de enige halte in ons land. Daar kwamen toen twintigduizend belangstellenden op af. In Nederland was de expositie in Assen te zien.
Verder leed Ötzi aan de ziekte van Lyme, die door teken wordt overgebracht en had hij galstenen. Bovendien had hij aderverkalking. Is dat dan geen moderne ziekte? Ötzi had duidelijk geen overwicht en leidde geen zittend leven. Zijn laatste maaltijd was erg vetrijk, wat dan weer wel een risicofactor is.
Hoe zag Ötzi er bij leven uit? De Nederlandse tweelingbroers Adrie en Alfons Kennis zijn paleokunstenaars. Hun specialiteit is het reconstrueren van gezichten. Vijf maanden hebben ze gewerkt aan een replica van Ötzi. Ze konden gebruik maken van een 3D-beeld van zijn schedel. Toen de reconstructie voor het eerst getoond werd, zei Adrie Kennis tegen ‘National Geographic’: “Op zo’n manier een mens te vormen, dat is toch de interessantste baan van de wereld”.
Replica’s van Ötzi’s lichaam trokken ondertussen de wereld rond. Van november 2005 tot maart 2006 deed de reizende tentoonstelling Maaseik aan. De Limburgse stad was de enige halte in ons land. Daar kwamen toen twintigduizend belangstellenden op af. In Nederland was de expositie in Assen te zien.
Menhirs van Algund
In het museum staan drie menhirs van Algund, een gemeente vijfentwintig kilometer van Bolzano. Deze gestileerde figuren stellen twee mannen en een vrouw voor. De mannelijke staan vol met wapens gegrift, de vrouwelijke heeft twee borsten. De dolk van Ötzi is van hetzelfde type als een dolk op de mannelijke menhir.
Zijn uitrusting bestond verder uit een koker en een rugzak. Alles werd uitgebreid onderzocht. Uit het onderzoek blijkt dat Ötzi zijn jeugd doorbracht in de Eisack vallei, ten zuiden van de plek aar zijn lichaam gevonden werd. Hij had geneeskundige planten bij zich en materiaal om vuur te maken. Waren de planten voor eigen gebruik of was hij een sjamaan? Zijn koperen bijl is speciaal. Is het een cultvoorwerp of een teken dat hij tot de elite behoorde? Of was hij eerder een herder, een handelaar of een soldaat? Mogelijk komen we dat nooit te weten. Zoals het wellicht ook een raadsel zal blijven waarom hij gedood werd.
Zijn uitrusting bestond verder uit een koker en een rugzak. Alles werd uitgebreid onderzocht. Uit het onderzoek blijkt dat Ötzi zijn jeugd doorbracht in de Eisack vallei, ten zuiden van de plek aar zijn lichaam gevonden werd. Hij had geneeskundige planten bij zich en materiaal om vuur te maken. Waren de planten voor eigen gebruik of was hij een sjamaan? Zijn koperen bijl is speciaal. Is het een cultvoorwerp of een teken dat hij tot de elite behoorde? Of was hij eerder een herder, een handelaar of een soldaat? Mogelijk komen we dat nooit te weten. Zoals het wellicht ook een raadsel zal blijven waarom hij gedood werd.
Bevroren geschiedenis
Ötzi is natuurlijk niet de enige onfortuinlijke die in de Alpen de dood vond. Vandaag zijn er nog steeds wandelaars en toeristen die verongelukken. Helaas, ook Helmut Simon die samen met zijn vrouw Ötzi had gevonden, had in 2004 een dodelijk ongeval tijdens een bergwandeling.
In het verleden waren het eerder herders en handelaars die in de bergen omkwamen. Wanneer het klimaat warmer wordt en de gletsjers zich terugtrekken, zullen er nog vondsten aan het licht komen. Daarmee ontstond een nieuwe tak van de archeologie: gletsjerarcheologie. In de tijdelijke tentoonstelling ‘Frozen Stories’ vertelt het museum in Bolzano hoe een ijstijd kan ontstaan en hoe gletsjers voortdurend in beweging zijn. Er liggen oude en minder oude vondsten die onder het ijs hebben gelegen: sneeuwschoenen uit 800 – 500 voor Christus, een geweer uit begin twintigste eeuw, de parachute van Kapitein Robert M. Dawson uit de tweede wereldoorlog,…
In het verleden waren het eerder herders en handelaars die in de bergen omkwamen. Wanneer het klimaat warmer wordt en de gletsjers zich terugtrekken, zullen er nog vondsten aan het licht komen. Daarmee ontstond een nieuwe tak van de archeologie: gletsjerarcheologie. In de tijdelijke tentoonstelling ‘Frozen Stories’ vertelt het museum in Bolzano hoe een ijstijd kan ontstaan en hoe gletsjers voortdurend in beweging zijn. Er liggen oude en minder oude vondsten die onder het ijs hebben gelegen: sneeuwschoenen uit 800 – 500 voor Christus, een geweer uit begin twintigste eeuw, de parachute van Kapitein Robert M. Dawson uit de tweede wereldoorlog,…
ARCHEOLOGISCH MUSEUM VAN ZUID-TIROL
Via Museo 43, Bolzano, Italië
Alle foto’s © South Tyrol Museum of Archaeology
Via Museo 43, Bolzano, Italië
Alle foto’s © South Tyrol Museum of Archaeology
Meer info:
www.iceman.it
Literatuur:
Angelika Fleckinger, Ötzi, the Iceman. The Full Facts at a Glance. Uitgeverij Folio Vienna / Bolzano.
www.iceman.it
Literatuur:
Angelika Fleckinger, Ötzi, the Iceman. The Full Facts at a Glance. Uitgeverij Folio Vienna / Bolzano.
Frank Beckers